Қазақстандықтар сананы қайтсе жаңғырта алады?

 Саясаттанушы, публицист Ерлан Саиров сананы жаңғырту тақырыбында пайымы мен Шығыстың қайта өркендеуі факторлары туралы былай деп әңгімелейді.

Батыс гуманитарлық ғылымда Шығысты әлемдік дамыту үлестеріне аз орын беріледі. Шығыс жасампаз ел емес, әлемдік шеткері аймақтардағы тарихи және шарушылық процессте орташа қатысушы деп есептеледі.

Дегенмен Шығыс дамуында ортақ пайдаланатын көптеген жасампаздық пен өнернама берді.

Бір кездері әлемдік тарих «Шығыс» тарихы болған еді, содан кейін Батыс қашан алгебра, астрономия, медицина, қаржылық ғылымды алған кезде, бірте-бірте әлемдік тарих «Батысқа» көшті.

Көшпелілерде бір баға жетпес ерекшелікті игерді. Олар кез келген жағдайға бейімделгіш және тез үйренгіш келеді. Олар өздеріне жағдай жасай білді. Тарихта бұл жылжу тек ғұндарға ғана тән құбылыс емес, басқа да ірі тайпаларға да әсерін тигізді. Тарихта бұл тарихи кұбылысты «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» деп атайды.

Бұл болашақ энергиясы, әлемді дамытатын «отын» болатын...

«Батыс» қашан Шығыс болды

Қазақстан - өткен тарихы мен мәдениетке бай мемлекет. V ғасырда қазіргі Қазақстанның байтақ даласын Аттила (Еділ) бастаған ғұндар, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды.

Аттила басқарған алып ғұн империясы Германия, Франция, Солтүстік Италияны басып алып, Рим Империясына жортып-жорық жасап, оларды құлазытып, сол дәуірдегі геосаяси картасына аса үлкен ықпал етеді. Сонымен қатар ғұндар Эльбадан Волгаға дейінгі аумақтықтың даму үдерісіне айтарлықтай әсерін тигізбей қоймады.

Ғұндар жаулап алуымен қатар қазіргі мәдени адам келбетін қалыптастыруға елеулі әсер еткен Еуропаға мәдени жетістіктер алып келді.

Көшпенділер қазір әлем халықтарының тұрмыста пайдаланатын заттарды ойлап тапты. Мәселен, қазіргі заманғы адамдарды, әсіресе онсыз ерлерді елестете алмайтын киім түрі-шалбарды осы көшпенділер ойлап тапқан болатын. Үзеңгі, алғашқы көшпелі арбаны да осы көшпелілерде пайда болған. Олармен сондай-ақ иілген қылыш, суырылып алынатын тік семсер, және ат сауыты жасап шығарылған.

Одан әрі ғұн ізбасарлары - түркі тілдес тайпалары - сол кезеңдегі мәдениетімен ерекшеленуі үшін бірнеше ірі мемлекеттік құрылымдар құрды, тек көшпенділік шарушылықты ғана емес құрылмады, сонымен қатар бай сауда-қолөнер дәстүріне айналған керемет қалалық мәдениетті жасады. Сонымен, Византия мен Қытайды байланыстыратын Ұлы Жібек жолы өткен Орталық Азияның Оңтүстік Қазақстан аумағында қалалар мен керуен-сарайлар пайда болды.

Батыс Еуропа Шығыспен сауда - саттық кезінде қашанда ықтиярсыз сауда қарқынында болды: шығыстың қымбат тауарларын сатып алуда, еуропалықтар тауардың сапасы жағынан тең айырбас ұсына алмады және алтын мен күміс арқылы төлеуге мәжбүр болды. Өйткені бұл толыққанды ақшаны жоғалту ақша жүйесін төмендетті, еуропалық билеушілер шығыс тауарларын пайдаланбауға және Шығысқа алтын мен күмісті шығармауға шектеу қоюға тырысты. Бірақ, бұл әкімшілік шаралар еш нәтиже бере қоймады. Шығыспен салыстырғанда өз тауарларын Батыс Еуропада бәсекеге қабілетті етуге тек өнеркәсіптік революциядан кейін ғана қол жеткізді.

Ұлы Жібек жолының арқасында Еуропа дәрі дайындауға және өнімді ұзақ сақтауға арналған дәмдеуіштер туралы, көп ұзамай - ақ пергамент пен папирусты ығыстырып, таралымын арзандатқан қолжазба кітаптары шығарылған қағаз туралы білді. Тек XIII ғасырдан бастап еуропалықтар өз бетінше қағаз дайындауды бастады.

Ұлы Жібек жол тек сауданың дамуына жағдай жасап қоймады, сонымен қатар ғылым мен мәдениет төңірегінде алдыңғы идея трансформаторы болып саналды. Осыдан барып әлемдік діндерді тарату сол жолдармен жүрді: буддизм және ислам Шыңыстан, христиан - Батыстан. Миссионерлік және қажылық , сондай-ақ иудаизм, манихей және зороастризм секілді дінді оқытуға және тартуға ықпал етті. Дей тұрғанмен, мәдениеті мен дәстүріне сай сенімді дамыған Азия халықтарының арасында танымалдығы ұзаққа созыла алмады.

XIII ғасырда Шыңғыс хан басқарған монғол тайпалары Орталық Азияны басып алған болатын. Алтын Орданың саяси және әскери күш - қуаты кезеңінде орыс мемлекетінің қалыптасуына едәуір әсер етті және Шығыс Еуропада геосаяси күштердің орналасуын анықтады.

Содан кейін, XIV-XV ғасырлар аралығында Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия аумағында «Әлем билеушісі» деп атаған мықты Темірлан империясы құрылды. Ол қазіргі Орта Азияның өалыптауы мен келбетіне шешуші ықпал етті.

XV ғасырдың екінші жартысында көшпелі дала халықтарының шоғырландыру процессі басталды, алғашқы қазақ хандығы құрылды. XVI ғасырдың бірінші жартысында аталмыш процесс біртұтас ұлт қалыптастырумен аяқталды. Сол уақытта Қазақ хандығы орнықты саяси құрылым мен әлеуметтік балансы бар өзіндік «көшпелі дала демократиясы» үлгісін ұсынды.

Қазақстан өзін іздеу үстінде

Бүгін Қазақстан жаһандық әлемде, жаһандық еңбек бөлінісінде және интеллектуалдық дамытуда өз орнын іздеуде. Әзірге біздің елімізді шикізат көзі ретінде қабылдайды. Бүгін бұл мәселе кемістіктер стратегиясын пайдаланып, өзіндік сәйкес дамыту міндеттерін шеше отырып өзекті мәселелерді қайта қалпына келтіруге қажет.

Бұл азаматтардың белсенді әлеуметтік ұстанымын ынталандыратын дұрыс қадам.

Жаңғырту еліміздің экономика және әлеуметтік сала дамуының басты шарты болып табылады.

Біз «сананы жаңғырту» туралы айтып жатқанда, біз қоғам және мемлекеттің тарихи уақыт жетімсіздігінде тұрғанын, уақыттың аздығын түсінуіміз керек.

Біз турбуленттілік және күрт өзгерістер дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Бұған тән, табиғаттың өзі ерекше өзгерістер мен айтарлықтай қабылдауға арналған сипатта болып табылады.

Сондықтан «күн тәртібіне» сананы жаңғырту дұрыс қойылған.

Бірақ бұл тарихи міндеттерді шешу үшін, бізге жаңғырудың мәні мен мазмұнын талдап алғанымыз жөн.

Американдық әлеуметтанушы Самюэл Хантингтон дамытудың мүмкін бірнеше жолдарын көрсетеді.

Бірінші жолы - жаңғырусыз батыстандыру. Көбіне мұндай мүмкіндік күмәнді болуы мүмкін, өйткені батыстандыру мен жаңғыру тығыз байланыста ұсынылады.

Жаңғырусыз батыстандыру сырттай қарағанда, батыс өмір қағидаттарын және мәдени ерекшеліктерін қабылдау кезде болмаған батыс тәжірибесін күшті меңгеруін сипаттайды.

Бұл ішінара шеттен алынған үлгілермен толтырған өз мәдени салт - дәстүрлері бұзылуымен байланысты.

Мұндай қоғам кезекті даму қадамына өтпейтін, дәстүрі бұзылған қоғам деп аталады.

Осындай жолмен Египет, Филиппин өткен. Филиппинде американдық тәжірибені және өмір салтын шеттен алуға септігін тигізетін американдық қатысуы болды, алайда батыс капитализміне ұқсас қарым-қатынас орнамады. Египет және Филиппин ауыр жағдайда тұр.

Екінші жолы - бұл батыстандырусыз жаңғыру. Біз білеміз, қашанда жаңғыру батыстандырумен бірге жүреді, бұл дамудың түбегейлі жаңа тәсілі. Кейде оны «постмодернизация» деп атайды.

Осы жолмен Оңтүстік-Шығыс Азия жаңа индустриалды елдер өтті. Олар өздерінің сәйкестіктерін өзгертпей-ақ өздері жаңғыртылды. Американдық басқыншылық тәртіп Жапонияда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін милитарист санасының жетекшісі ретінде ұжымдық құрылымды ыдыратуды талап етті және ырықтандыру басталды, бірақ ол дәстүрлі қоғамның бұзылуына әкеп соқты.

50-ші жылдары жапон социологтар басқа бағдарламасын ұсынды: жапон қоғамының дәстүрлі құрылымдарын бұзбай, мемлекет мақсаттарын өзгерту керектігін, себебі қауымдық құрылым мемлекеттік әрекетіне жақсы әсер етеді. Оларда иерархиялық пирамидалы құрылымы бар, және басқарушылық ықпал пирамиданың шыңына жетіп, оңай төмен түсе алады.

Үшінші жолы - жаңғыру мен батыстандыру сәйкестілігі бірдей дамытудың жетілдірілуі.

Бұл үлгі ең көп таралған және Ресей, Түркия, Мексика, Шығыс Еуропа және басқа да елдерінде белсенді енгізілуде. Бірақ, бұл модель бірқатар жетістіктермен қамтамасыз етілгенімен, сайып келгенде тығырыққа тіретуде.

Бұл - Сан-Пауло мен Рио-де-Жанейро Бразилия, үлкен қалалар Мексика, Бомбей, Нью-Дели және Үндістан, Стамбул, Анкара бірнеше «жасыл» революция аралдарын және Түркия, Мәскеу және Санкт-Петербург Ресей секілді бірқатар ірі қалалары өмір сүру салты мен түбінде сана жағдайында ерекшеленіп жатады.

Бұл анклавтар, әрине, жаңғырту міндеттерін жеңілдетеді, бірақ сонымен бірге, олар әлеуметтік әділетсіздікті күшейтеді, тұрақсыз әлеуметтік баланс жасайды.

Бұның біздің елімізге де қатысы бар, Астана мен Алматы орта еуропалық қалаларын көрсетіп тұр, ал осы уақытта қалған аймақтары ХХ ғасырдың ортасының дамуында қалып қойған. Бұл анклавтар, әрине, жаңғырту міндеттері жеңілдетеді, бірақ сонымен бірге олар әлеуметтік әділетсіздікті күшейтеді, тұрақсыз әлеуметтік балансын жасайды.

«Рухани жаңғыру» қазіргі заман тарихы бағдарламасының орны

«Рухани Жаңғыру» мәні - жаңғыртудың өзіндік үлгісін құру және «мәселеден жаңғыруды жетілдіру» қалдығы. Айтқандай, бұл тең мүмкіндіктер беруге уәде ететін айқын теңсіздікті жасайды, және бұл ретте, тең мүмкіндік бәріне беріле бермейді, әлеуметтік наразылық және тұрақсыздық жағдайды туғызады. Батыс тәжірибесін қажетті және жеткілікті меңгеру бүгінгі күні ұлттық моделін дамытуға әкеледі. Демек, жаңғыртудың түрлі үлгісі, бүгінгі даму кезеңінде туындайды.Олардың арасында жаңғыру теориясы бойынша Ш. Айзенштадтың ең ірі тұжырымдамасы, Батыс транформациясында тұрған жаһандану жағдайы, бұрынғы қалпында дамудың әмбебап үлгісі бола алмайды. Әрбір қоғам қандай жаңғыру түріне мұқтаж екенін өздері шешеді...

Азамматтар мен қоғамның әлеуметтік жағдайында ұмытпауымыз керек.

«Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асырудың маңызды элементі қоғаммен және азаматтардың мемлекеттік органдарға деген сенімі болып саналады. Сенім әлеуметтік-саясатты құрайтын және кез келген реформалар негізгі іргетасы мен даму үдерісі. «Сананы жаңғырту» туралы азаматтармен толыққанды айту үшін қоғаммен «сенімді сұхбат» жүйесін құрып алу керек.

Қоғамның билікке деген сенімін тек оңды қоғам назарына ұсынылған ірі бастамаларға ғана байланысты емес. Бұл қоғамның күнделікті сұрауларына жауап беретін «Кішкентай істерді» үнемі қолдап отыру қажет.

«Қоғамдық пікірді» жедел белгілейтін, «басқару» күн тәртібімен қоғам құру «кері байланыс» тетігін азаматтар мен билік тетігін құрған жөн.

Әлеуметтік оптимизм, жасампаздық және билікпен байланыс жолдары бойынша ұзақ мерзім негізінде бірігу және қауымдасу әлеуметтік желілеріне бағыттайтын мемлекеттік және азаматтық секторын қазіргі күн тәртібінде қойып жасау керек.

Біз «кішкентай қадам бассақ та, алып қадамдар» жасай алуға тиіспіз.